در ادامه مطلب پای درس اخلاق آیت الله شهید مرتضی مطهری می نشینیم.

رجوع به ادامه مطلب

با استفاده از کتاب «چشمه سار مطهر، پرسش‌های شما و پاسخ‌های استاد مطهری» تألیف حجت‌الاسلام حمید احمدی جلفایی نگاهی اجمالی به برخی از مباحث آموزنده استاد شهید بیاندازیم که خواندن این مطالب خالی از لطف نیست:

* آیا اخلاق انسانی می‌تواند بدون اتکای بر دین، استوار بماند؟

- اینکه می‌گویند: اخلاق، بدون پایه دینی‌ هم، استحکام خواهد داشت؛ هرگز باور نکنید؛ درست مثل اسکناس بدون پشتوانه است که اعتباری ندارد، مثل اعلامیه حقوق بشر است که فرنگیان منتشر کردند و می‌کنند و خودشان هم قبل از دیگران، علیه آن قیام کرده و می‌کنند، چرا؟ چون متّکی به ایمانی که از عمق وجدان بشر برخاسته باشد نیست.

* بهترین طریق برای خودسازی و تهذیب نفس، چیست؟

- اهل عرفان و سیر و سلوک، به جای پویش راه عقل و استدلال، راه محبّت و ارادات را پیشنهاد می‌کنند، می‌گویند: کاملی را پیدا کن و رشته محبّت و ارادت او را به گردن دل بیاویز که از راه عقل و استدلال، هم بی‌خطرتر است و هم سریع‌تر، در مقام مقایسه، این دو وسیله، مانند وسایل دستی قدیم و وسایل ماشینی هست.

تأثیر نیروی محبت و ارادت در زایل کردن رذایل اخلاقی از دل، از قبیل تأثیر مواد شیمیایی بر روی فلزّات است، مثلاً یک کلیشه ساز، با تیزاب، اطراف حروف را از بین می‌برد، نه با ناخن و یا سر چاقو و یا چیزی از این قبیل، اما تأثیری نیروی عقل در اصلاح مفاسد اخلاقی، مانند کار کسی است که بخواهد ذرات آهن را از خاک، با دست جدا کند. چه قدر رنج و زحمت دارد؟! اگر یک آهنرهای قوی در دست داشته باشد، ممکن است با یک گردش همه آن‌ها را جدا کند.

نیروی ارادت و محبت مانند آهنربا، صفات رذیله را جمع می‌کند و دور می‌ریزد، به عقیده اهل عرفان، محبت و ارادت پاکان همچون دستگاه خودکاری، خود به خود رذایل را جمع می‌کند و بیرون می‌ریزد، حالت مجذوبیت اگر بجا بیفتد از بهترین حالات است و این است که تصفیه‌گر و نبوغ بخش است.

آری! آنان که این راه رفته‌اند، اصلاح اخلاق را از نیروی محبت می‌خواهند و به قدرت عشق و ارادت تکیه می‌کنند، تجربه نشان داده است که آن اندازه که مصاحبت نیکان و ارادت و محبت آنان در روح مؤثر افتاده است، خواندن صدها جلد کتاب اخلاقی موثر نبوده است.

* چگونه می‌توان با نفس اماره مبارزه کرد؟

-مجاهده با نفس، دو جور است، گاهی مجاهده با نفس به شکل ریاضیت است؛ یعنی خیلی به تن سختی می‌دهند، غذا خیلی خیلی کم می‌خورند و خواب را خیلی تقلیل می‌دهند، بدن انسان هم حالتی دارد که هر طور که انسان آن را پرورش دهد قبول می‌کند، ممکن است کسی در اثر ممارست زیاد، کاری کند که در شبانه روز، به یک ربع ساعت، تقلیل پیدا کند؛ یعنی این تن را در حالت زجر قرار دهد؛ که این کار بیشتر در بین هندی‌ها معمول است و در میان مسلمین، کمتر یافت می‌شود؛ چون منطق اسلام اجازه نمی‌دهد که این کار رایج شود.

ولی قسم دیگر جهاد با نفس، مبارزه با تن نیست، بلکه مبارزه با خود نفس و با روان است؛ یعنی بر خلاف میل نفس رفتار کردن است؛ که این هم، تا حدّی درست است.

*علت اینکه گفته‌اند: بزرگترین دشمن انسان نفس اوست، چیست؟

- می‌گویند: بزرگترین دشمنان بشر، احساسات سرکش و نفس اماره اوست، هیچ دشمنی به پایه این دشمن نمی‌رسد، علت این امر ، این است که این دشمن، به نقطه‌ای دسترسی دارد و مرکزی را خراب می‌کند که هیچ دشمن دیگر به آن نقطه و به آن مرکز، دسترسی ندارد، آن نقطه و آن مرکز، دستگاه تشخیص و بینش انسان است، آدمی در برابر هر دشمنی، با نیروی عقل و تدبیر، ایستادگی می‌کند و اگر دشمنی توانست در مرکز تدبیر و بینش، اختلالی به وجود آورد، بدیهی است که از هر دشمنی، خطرناک‌تر است.

* بهترین و کلی‌ترین معیار و ملاک‌ اسلامی، در زمینه اخلاق، چیست؟

-اخلاق عالی عبارت است از اخلاق متعادل، موزون. مسلماً و مطمئناً اگر جامعه متعادل و موزون نباشد، اگر سازمان اجتماعی و مقررات اجتماعی و حقوق اجتماعی موزون و متعادل نباشد، اخلاق شخصی و فردی موزون نخواهد ماند.

*مهم‌ترین و برترین خصلتی که یک انسان مؤمن می‌تواند داشته باشد، چه خصلتی است؟

-رسول اکرم(ص) جواب سؤالی را در میان اصحاب و یاران خود به مسابقه گذاشت، این سؤال را شخص خودش طرح کرد و منظورش این بود که درک دینی اصحاب و یاران خود را بیازماید و ببیند آن‌ها از روح و معنای دین، چه درک کرده‌اند، و هم اینکه بهتر، روح و معنا را به آن‌ها بفهماند.

سؤالی که رسول خدا(ص) طرح کرد، این بود: کدام یک از دستگیره‌های ایمان محکم‌تر است؟؛ یعنی در میان وسایل نجات و موجبات سعادتی که دین مقرر فرموده، کدام ‌یک، بیشتر قابل اطمینان است؟

یکی از اصحاب جواب داد و گفت: نماز؛ یعنی نماز، محکم‌ترین دستگیره‌هاست. فرمود: نه.

دیگری گفت: زکات، فرمود: نه.

سومی گفت: روزه، فرمود: نه.

چهارمی گفت: حج و عمره، فرمود: نه.

پنجمی گفت: جهاد در راه خدا، فرمود: نه.

هر کسی هر چه به نظرش رسید، گفت و همه پاسخ منفی شنیدند، فرمود: تمام این‌ها که نام بردید از نماز و زکات و روزه و حج و عمره و جهاد، کارهای بزرگ و با فضیلتی است، ولی هیچ‌کدام از این‌ها آنکه من می‌گویم نیست، بعد خودش فرمود: «محکم‌ترین دستگیره‌های ایمان، دوست‌داشتن به خاطر خدا و دشمن داشتن به خاطر خداست، ممکن است آدمی ندانسته و به حکم عادت، نماز بخواند و یا روزه بگیرد و یا زکات بدهد یا به حج برود و یا تحت تأثیر یک غریزه طبیعی جهاد کند و دلاوری‌ها به خرج دهد، ولی تا گوهر وجودش خالص نشود و افکار و احساساتش رُقاء و تعالی پیدا نکند، ممکن نیست که به خاطر حق دوست داشته باشد و مهر بورزد و به خاطر حق تنفر داشته باشد.